“Fikir savaşları” silsiləsindən ikinci yazımızda qədim yunan filosofu Sokratın iki şagirdinin – Aristip və Antisfenin mübahisəsi barədə danışacağıq. Bu filosoflardan biri həyatın mənasını həzzdə, digəri isə həzzdən imtinada görürdü.

“Xoşbəxtlik həzzdədir”

Sokratın şagirdi, yüz il fəaliyyət göstərən Hedonik fəlsəfi məktəbini yaratmış Aristip sual edirdi ki, insanların hamısı üçün ümumi olan nədir, bir-birilə xeyli fərqləri olan insan həyatları nədə oxşardırlar? Təbii ki, xoşbəxtliyə canatmada!

Xoşbəxtlik nədir? Aristipə görə, xoşbəxtlik bizə duyğular vasitəsilə görünür: özünü rahat hiss edirsənsə, bu ovqatı məntiqi əsaslandırmağa ehtiyac yoxdur, duyğuların sənə deyir ki, bu dəqiqə xoşbəxtsən. Yəni xoşbəxtliyin göstəricisi konkret hallarda sənin keçirdiyin hisslərdir, içini saran müsbət emosiyalardır. Deməli, varlığında həzz duyursansa, xoşbəxtsən, əzab çəkirsənsə, xoşbəxtlik yoxdur.

Aristip deyirdi ki, duyğuların mahiyyəti hərəkətdədir: hərəkət yüngül olanda xoş hisslər yaranır, kəskin olanda ağrı. Hərəkət hissedilməz olanda və ya heç olmayanda isə nə həzz yaranır, nə ağrı. Buradan filosof nəticə çıxardırdı ki, davranışlarımızın məqsədi, həyatımızın hədəfi həzz olmalıdır. Aristipin yaratdığı məktəbin fəlsəfəsi də elə budur – yunancadan tərcümədə həzz mənasını verən hedonizm. Söhbət, təbii ki, cismani məmnunluq hisslərindən gedir. Belə ki, bu fəlsəfənin tərəfdarları bədən həzzini intellektual həzzdən güclü hesab edirdi.

Aristip deyirdi ki, ancaq həzzə canatma kor-koranə olmamalıdır. Bilirsənsə ki, həzzdən sonra əzab çəkəcəksən, belə həzzdən bəri başdan imtina etmək və əksinə, çəkdiyin əzabların dalınca böyük həzzin gələcəyini bilirsənsə, belə əzablara tərəddüdsüz qatlaşmaq lazımdır. Yəni Hedonik məktəbin fəlsəfəsi mütləq hedonizm deyil, ayıq başla, sağlam məntiqlə idarə olunan hedonizmdir.

Aristip həm də hesab edirdi ki, həzz yalnız indiki anda dəyərlidir. Keçmişdə aldığın həzzin təəssüratlarını bu günün ləzzətinə çevirmək olmur, keçmiş həzzin xatirəsi həmin vaxtdakı sevinci olduğu kimi yaşatmır bizə. Həm də zaman içində yaxşı bir şeyin itkisini yada salmağın da səni kədərləndirir. Gələcəkdə səni gözləyən həzzi də indi yaşamaq mümkün deyil, çünki gələcək həmişə qeyri-müəyyəndir və həm də mümkündür ki, sabaha bəslədiyin ümid puç olsun və gözlədiyin baş verməyəndə isə bu, sənə əzab verəcək. Həyatın mənası məhz bu gün, məhz bu dəqiqə yaşadığın həzzdədir. Keçmişə qayıtmaq, gələcəyə baxmamaq, bu günü yaşamaq – hər dəqiqəni müsbət emosiyalarla doldurmaq lazımdır.

“Xoşbəxtlik həzzdən imtinadadır”

Ancaq Sokratın başqa bir şagirdi, Afinada Kiniklər fəlsəfi məktəbini yaratmış Antisfen tamam başqa cür düşünürdü. O, “insanı xoşbəxt edən nədir?” sualına cavab axtaran Aristipdən fərqli olaraq, məsələni belə qoyurdu: “insanı xoşbəxt olmağa qoymayan nədir?” Yəni Antisfenə görə, hər şeydən əvvəl xoşbəxtliyə gedən yoldakı əngəlləri aradan götürmək lazımdır.

Filosofun fikrincə, bu yolda birinci əngəl əmlakdır, xüsusi mülkiyyətdir. Niyə? Əvvəla, həyat təcrübəsi göstərir ki, məişətində heç nəyi olmayan hər şeyi olana paxıllıq edir, paxıllıq isə əzablı hissdir. Başqa tərəfdən, heç nəyi olmayan var gücü ilə çalışır ki, onun da malı-mülkü olsun və bu zaman çox ağır əziyyətlərə qatlaşır, ömrünü daimi qaçhaqaçda, mübarizədə, gərginlikdə keçirir. Məişətində hər şeyi olan isə daim bu mülkiyyəti itirmək qorxusu ilə yaşayır və deməli, o da narahatdır, o da zülm çəkir.

Yoxsullar paxıllıq məngənəsində, varlılar qorxu qəfəsində və beləcə, hər ikisi çırpınır.

Yoxsullar varlılara qəsd etməyə həmişə hazır, varlılar isə onların qəzəbindən qorunmaq çabalarında. Paxıllıq və qorxu düşmənçilik yaradır ki, Yer kürəsindəki toqquşmalar da əsasən bu amillərdən irəli gəlir. Antisfenə görə, əmlak – şərdir. Bütün cinayətlərin motivi hərislikdir, tamahdır: xüsusi mülkiyyət instinkti insanlıq tarixində həmişə adamları ən naqis əməllərə təhrik edib.

İkinci əngəl cəmiyyətin boynumuza qoyduğu stereotiplərdən, normalardan asılılığımızdır. Biz öz daxili istəklərimizi boğmağa və cəmiyyətin buyurduğunu etməyə borclu sayılırıq. Özünü süni və şərti ictimai ehkamların, bəzən hətta onların ən axmağının, ən mənasızının çərçivəsinə salmaq insanı mənfi emosiyalarla yükləyir.

Bəs nə etməli?

Antisfen deyirdi ki, xoşbəxt olmaq üçün, birincisi, özünü əmlakdan azad etməlisən. İkincisi, ictimai normalardan, mental buxovlardan qurtulmaq, həmişə özün istədiyin kimi hərəkət etmək, özünlə harmoniyada olmalısan. Nəhayət, bütün Yer nemətlərindən və həzzlərdən imtina etmək lazımdır.

Antisfenin özü də inkar etmir ki, təklif etdiyi həyat tərzi heyvan yaşayışına oxşayır. Əksinə, vurğulayır ki, heyvanlar heç vaxt utanmadan, peşman olmadan, ümid etmədən, ümidini itirmədən sadə bir həyat yaşayırlar: onlara bizim ehtiraslarımız yad olduğuna və bizim sarsıntılarımızı yaşamadıqlarına görə həmişə rahatdırlar, qayğısızdırlar.

Məhz həyat tərzi baxımından heyvanlara oxşamaq çağırışına görə müasirləri Antisfenə və onun davamçılarına “kinik” – “it” deyirdilər.

Bu məktəbin təmsilçilərini bəzən “sinik” da adlandırırlar. Antisfen məktəbinin təmsilçiləri nimdaş paltarla kifayətlənir, quru yerdə yatır, əllərinə nə düşdü, yeyir, “avara” həyat tərzi keçirirdilər. Bütün bunları həmin filosoflara irad tutanlara isə belə cavab verirdilər: “Günəş çirkabı işıqlandıranda çirkaba batmır”. Məsələn, Diogenin var-yoxu bir plaş, bir torba və bir əsadan ibarət idi. Deyilənə görə, əvvəllər onun su içmək üçün bir qabı da varmış, ancaq filosof bir gün bir uşağın ovucu ilə su içdiyini görüb qabı da tullayır. Azad sevgi ideyasını alqışlayan, özünü dünya vətəndaşı elan edən, cəmiyyət doqmalarına nümayişkaranə şəkildə məhəl qoymayan Diogen pozitiv asketizmi təbliğ edirdi. O, başqalarının yanında elə şeylər edirdi ki, adətən, o cür hərəkətləri təklikdə edirlər və hətta elə şeylər edirdi ki, o hərəkətləri heç təklikdə də etmək yaxşı hal sayılmır.

Bu fəlsəfənin başqa bir tərəfdarı Fivdəki var-dövlətini camaata bağışlayaraq arvadı ilə birlikdə yoxsul kinik həyatını seçmişdi.

Afinada geniş yayılmış zahiri təmtəraq kultuna təbii əks-reaksiya kimi meydana çıxan kinizm təbiətin mükəmməlliyi və harmoniyasından, sivilizasiyanın isə dağıdıcılığından bəhs edən fəlsəfədir.

Kiniklərin asketizmi – öz ehtiyaclarını sonadək məhdudlaşdırmaq, insanın yaşam funksiyası ilə bağlı vacib olmayan hər şeydən imtinadır.

Kiniklərin məramı – mədəniyyətdən və cəmiyyətdən kənarlaşmaqdır. Kiniklər hesab edirdilər ki, savad və yazı biliyi insanı cansızlaşdırır.

Kiniklərin fəlsəfəsi – ailədən, dövlətdən imtina hesabına sərbəstlikdir.

Bu fəlsəfə davranış normalarını insanın təbiətində axtarır və şəxsi həyatda ilahi göstərişlərə ehtiyac duymur. Bu halda kiniklərin ənənələrə etirazı başqalarının hesabına öz eqosunu təmin etməkdən ibarət keyfiyyətə keçmir, onların fərdiyyətçiliyi daxili azadlıq prinsipi üzərindədir. Yəni bu azadlıq “sosial şərlə” yox, özünlə mübarizədə qazanılır.

Kiniklər öz düşüncələrini yaymaq üçün ədəbiyyatın da gücündən yararlanırdılar. Bu mənada öz ədəbi təcrübələrində ilk əvvəllər köhnə janrların parodiyası ilə məşğul olurdularsa, sonradan ənənəvi şablonları tamamilə inkar etdilər. Müxtəlif stilləri birləşdirərək, ədəbi dilə vulqarizmlər gətirdilər, “həyatın acı həqiqətini” oxucuya, onu əyləncə adı altında aldadaraq həzm etdirmək yolunu seçdilər.

Kiniklər Avropa mədəniyyəti tarixinə insan azadlığının parlaq nümayəndələri kimi düşən filosoflardır. Onların “çılpaq həqiqəti” sonrakı dövrlərin mədəni inqilablar prosesində ciddi rol oynadı. Var-dövlətə, dövlətə və hakimiyyətə kinizm münasibəti Nitsşedə davam etdirildi, Şopenhauerin həyat fəlsəfəsində öz əksini tapdı. İnsan davranışının sirrini onun spontanlığında görən ekzistensializm də sosial və fərdi varlığın qarşıdurması ideyasını kinizmdən götürmüşdü. XX əsrin kontrkulturasına xas olan asosial davranışların kütləvi yayılmasının da ideya mənbəyi, əslində, kinizmdir.

Salam SARVAN