HENRİ MİLLER

Görkəmli Amerika yazıçısı.

1891-ci ildə Nyu-Yorkda anadan olub.

Açıq-saçıqlığı və intellektuallığı ilə seçilən qalmaqallı romanlar müəllifidir. Avtobioqrafik trilogiyasına daxil olan ən məşhur əsərləri – “Xərçəng tropiki”, “Oğlaq tropiki” və “Qara bahar” romanlarıdır.

Həyatının böyük hissəsini Parisdə yaşayıb.

“Xərçəng tropiki” əsəri uzun illər ABŞ-da və İngiltərədə qadağan edilib.

Yazıçı 1980-ci ildə Los-Ancelesdə vəfat edib.

YAZIÇILIQ HAQQINDA DÜŞÜNCƏLƏR 

Knut Hamsun bir dəfə sorğuya cavab verərkən, vaxt öldürmək üçün yazdığını qeyd edib. Fikrimcə, o hətta səmimi olsa belə, yanılır. Yazıçılıq, elə həyatın özü kimi, nəyisə dərk etmək məqsədilə çıxdığın yoldur. Bu, metafizik macəradır: Kainat haqda məhdud deyil, tam təsəvvür əldə etmək üçün gerçəkliyi dolayı yolla dərk etmək vasitəsidir. Yazıçı varlığın üst və alt qatlarını birləşdirən cığıra qədəm qoyur və nəticədə özü də bu cığıra çevrilir.

Mən yazmağa çaşqınlıq və şübhələr içində başlamışdım, müxtəlif ideyalar, təəssüratlar, müşahidələr bataqlığında çapalayırdım. Hətta günü bu gün də özümü, sözün əsl mənasında, yazıçı saymıram. Mən sadəcə öz həyat hekayəsini söyləyən bir adamam və bu hekayə davam etdikcə, onun tükənməz olduğunu hiss eləyirəm. O, bəşəriyyətin təkamülü kimi sonsuzdur. Bu, öz içini çevirib üzə çıxarmaqdır, gözəgörünməz üfüqlərdə dolaşmaq və birdən öz hekayətinin danışdığından daha maraqlı olduğunu kəşf etməkdir. Bütün sənətlərə məxsus olan bu keyfiyyət ona metafizik çalar gətirir, onu zamanın, məkanın fövqünə qaldırır və ya ümumi Kainat proseslərinə qoşur. İncəsənətin “müalicəviliyi” elə budur: məna, məqsədsizlik, sonsuzluq.

Mən ilk addımlarımdan bilirdim ki, məqsəd deyilən heç bir şey yoxdur. Ən az iddia etdiyim, bütöv olanı qavramaq, hər fraqmentdə, hər kitabda ancaq hiss elədiklərimi çatdırmağa çalışmaqdır. Bu duyğular mənim sərgərdan həyatımın yaddaşı kimi peyda olur, mənsə həyata daha dərindən baş vururam: həm keçmişə, həm gələcəyə. Bax beləcə, dərin qatlara vardıqca məndə dindən və ehkamlardan da üstün olan bir inam yaranır. Mən öz yazıçı taleyimə get-gedə daha etinasız oluram, ancaq insan qismətimə daha çox güvənirəm.

Yazmağa təzə başlayanda heyran olduğum Nitsşenin, Dostoyevskinin, Hamsunun, hətta Tomas Mannın üslubunu cidd-cəhdlə öyrənirdim. Halbuki indi Tomas Manna adi bir peşəkar, öz işinin ustası olan bənna, ağır yükü cidd-cəhdlə dartan at kimi, eşşək kimi baxıram. Məni üzən sirrin – necə yazmağın açarını tapmaq üçün müxtəlif yazı tərzlərini yamsılamağa çalışırdım. Bu, onunla nəticələndi ki, axırda dalana dirəndim, ümidimi itirdim. Məsələ onda idi ki, içimdəki yazıçını heç cür insandan ayıra bilmirdim və yaradıcılıq uğursuzluğumu taleyin uğursuzluğu hesab edirdim. Uğursuzluq isə baş vermişdi. Anlamışdım ki, mən bir heçəm, ondan da pis – sıfırdan aşağıyam. Bax bu nöqtəyə çatanda sanki ölü Sarqas dənizinin ortasında dayanıb həqiqəti yazmağa başladım. Yığdıqlarımın hamısını – hətta üzərində əsdiklərimi də dənizə atıb sıfırdan başladım. Öz səsimi eşidəndə vəcdə gəldim: məni heyran edən bu səsin məxsusiliyi, digərlərininkinə oxşamaması, unikal olması idi. Yazdığımı kimin necə qiymətləndirəcəyi mənim heç vecimə də deyildi. “Yaxşı”, “pis” sözlərini lüğətimdən çıxardım. Büsbütün sənət səltənətinə, bədii aləmə baş vurdum, bunun mənəviyyat, etika, utilitar- lıqla heç bir əlaqəsi yox idi. Həyatımın özü sənət əsərinə çevrildi. Yenidən bütövləşib özümü tapdım. Kitablara inansaq, dzen-buddizmə qoşulanların keçirdiyi hissi yaşadım. Bunun üçün mən biliklərə nifrət etməli, hər şeyin ötəri olduğunu anlamalı, hər şeyi məhv etməli, ümidsizliyi dadıb barışmalı, necə deyərlər, özümə ölüm diaqnozu qoymalı idim və yalnız o zaman özümü duya bilərdim. Uçurumun kənarına yaxınlaşıb qaranlığa atılmalı oldum.

Mən gerçəkliyin adını çəkdim, amma bilirəm ki, yazıçı olmadan ona heç cür yaxınlaşmaq mümkün deyil. İndi az öyrənib çox anlayıram, amma bunu qadağan olunmuş üsulla edirəm. Səmimi olmaq qabiliyyətinə daha əminliklə yiyələnirəm. Məndə anlamaq, sezmək, araşdırmaq, birləşdirmək, ad qoymaq, faktları təyin və ifadə etmək bacarığı artır, özü də hamısı birdən. Hər şeyin mahiyyətindən daha tez baş çıxarıram. Sövqi-təbii olaraq dəqiq yozmalardan qaçıram: onlar nə qədər sadədirlərsə, əsl sirr bir o qədər dərindədir. Bildiklərim isə daha da izaholunmaz olur. Məni inam kimi sübuta ehtiyacı olmayan əminlik hərəkətə gətirir. Özüm üçün yaşayıram, amma bu cəhdimdə özünəvurğunluq və ya eqoizmdən əsər-əlamət belə yoxdur. Sadəcə olaraq, mənə verilmiş ömrü yaşamağa çalışıram, bununla da dünyadakı müvazinəti saxlamağa kömək edirəm. Kainatda baş verən hərəkətə, doğuluşa, ölümə, dəyişmələrə yardımçı oluram və bunu hər gün bütün vasitələrlə edirəm. Nəyim var, hamısını verirəm. Ürəkdən verirəm, amma özüm də nə bacarıramsa, canıma çəkirəm. Həm taxt-tac sahibi, həm dəniz qulduruyam. Mən Qız Əqrəbdən ayrılandan sonra müstəqil bürcə çevrilmiş Tərəzinin təcəssümüyəm, bərabərlik rəmziyəm.

Fikrimcə, dünyada hər bir fərd üçün kifayət qədər yer var, baxın, onlar nə qədərdirlər, ötüb-keçən anlar arasındakı dibsiz boşluqlar da, bircə nəfərin yaşadığı nəhəng dünyalar da, öz mənini tapanları mükəmməlliyə çatdırmaqda dalğaları azad olan böyük dənizlər, adalar da saysız-hesabsızdır. Kənardan nəzər salanda, dünyada hər şeyin zənginlik və hakimiyyət uğrunda çarpışmalara tabe olduğuna diqqət yetirəndə həyat kütlənin qaynayıb-qarışması kimi görünür, amma əsl həyat yalnız dərinə baş vuranda, mübarizədən çəkilib qalanların nəzərindən itəndən sonra başlayır. Heç kim məni yazmağa və ya yazmamağa məcbur etmir, daha məcburiyyət tanımıram və öz yazıçılıq məşğuliyyətimdə müalicəvi heç nə tapmıram. Elədiklərimin hamısı ancaq bir məqsədə – həzz almağa xidmət edir, yetişdirdiyim meyvələr ağacdakı kimi özləri dəyib yerə tökülür. Onların haqqında tənqidçilərin, adi oxucuların nə deyəcəkləri məni maraqlandırmır. Heç bir dəyər müəyyənləşdirmirəm, sadəcə vaxtı çatanı içimdən püskürürəm ki, qidaya çevrilsin. Mənim yazıçılığımda başqa heç nə yoxdur.

 Zərif etinasızlıq halı – eqosentrik həyatdan doğan məntiqi nəticədir. Cəmiyyətdə mövcudolma problemini mən hissiyyatımı itirməklə həll elədim; əsl problem başqaları ilə yanaşı yaşamağı öyrənməkdə və ya öz ölkəsinin çiçəklənməsinə çalışmaqda deyil, əsl problem - öz təyinatını anlamaqda və öz həyatını kainatın düzənli ritmi ilə eyni ahəngdə yaşamaqdadır. Özündə kainat və ruh kimi məfhumlarla həyəcansız düşünmək qabiliyyəti yaratmaq, “mənəvi” olanı qavramaq bacarığına yiyələnmək, eyni zamanda hər hansı bir şərhdən, müddəadan, sübutdan, öhdəlikdən qaçmaqdadır. Cənnət – hər yerdədir, bütün yollar ora aparır, sadəcə bu yolla daha uzağa getmək lazımdır. Amma geri qayıdandan sonra qabağa getmək, yaxud yana, yuxarı, sonra isə aşağı enməklə hədəfə çatmaq mümkündür. Heç bir inkişaf yoxdur; olan – dairə içindəki spiralvari əbədi hərəkət və yerdəyişmədir. Hər bir insanın öz təyinatı var, o, bizi hara aparıb çıxarsa da, yeganə əlacımız onu qeyd-şərtsiz qəbul etməkdir.

Gələcəkdə hansı kitabları yazacağımı, növbəti kitabımın necə olacağını təsəvvür edə bilmirəm. Düşündüklərimi, planlarımı ən etibarsız stimullar yönləndirir: yolüstü nəsə qaralayıram, uydururam, təhrif edirəm, qondarıram, boş yerdən yaradıram, şişirdirəm, izləri itirirəm, kəsib-doğrayıram – hamısı da əhvalımdan asılıdır. Yeganə tabe olduğum öz instinktlərim, öz intuisiyamdır. Əvvəldən heç nə bilmirəm. Çox vaxt özümün də anlamadığım şeyləri təsvir edirəm – bilirəm ki, onlar vaxtı çatanda aydınlaşacaq, hansısa məna kəsb edəcək. Mən yazan insana, yəni özümə, yazıçıya inanıram. Hətta onları ən kamil usta düzsə belə, sözlərə yox, dilə inanıram. Dil sözdən daha üstündür, çünki sözlər özlərinin nəsə olduqları haqda illüziya yaradır. Sözlər ayrılıqda mövcud deyil, bu vəziyyətdə onlar ancaq alimləri – etimoloqları, filoloqları və digərlərini maraqlandıra bilər. Dildən ayrılmış sözlər quru qoz qabıqlarıdır, onlarda sirr tapmaq mümkün deyil.

İnsan öz üslubu ilə, özü üçün yaratdığı dillə tanınır. Ürəyi təmiz olan üçün dünyadakı hər şey – buna əminəm – hətta ən mübhəm yazılar da şəffaf aydınlığa malikdir. Belə adam hər şeydə bir sirr görür, amma bu sirr müəmmadan xalidir, təbiidir, məntiqlidir və öz mahiyyəti ilə məqbuldur. Anlamaq heç də sirrin üstünü açmaqda deyil, onu qəbul etməkdə, həyatdan ləzzət almaqda, onun sayəsində yaşamaqdadır. İstərdim ki, sözlərim azad olsun, dünyanın özü kimi, əvvəlcədən ağıla gəlməyən en və uzunluq dairələrinə düşərək, iqlim zolaqlarına girərək, heç kimin hesablaya bilməyəcəyi ölçülərlə toqquşaraq üzdüyü kimi üzsünlər. Bu idealı həyata keçirməkdə qabiliyyətimin olmadığını bəri başdan etiraf edirəm. Amma bu, heç də qanımı qaraltmır. Hansısa yüksək bir mənada dünyanın özü uğursuzluqdan ibarətdir, o, natamamlığın ən tamamlanmış obrazıdır, uğursuzluğun dərkidir. Bunu dərk edəndən sonra uğursuzluq daha hiss olunmur. Yaradıcı, yəni sənətkar dünyanın ilkinə bənzəyir, əbədi Mütləq, Vahid, Hər Şeydir və özünü ancaq natamamlığı ilə ifadə edir. Bu – həyatın məğzidir, onun diriliyinin şəhadətidir. Son həqiqətə yaxınlaşmaq – fikrimcə, yazıçının ali məqsədi budur, – mübarizədən imtina etdiyin, öz iradəni buxovlaya bildiyin qədər mümkündür. Dahi yazıçı – həyatın, deməli, natamamın mücəssəməsidir. O, öz işini əziyyət çəkmədən görür, əməyinin nöqsansız olduğu təəssüratını yaradır və göstərir ki, yolu hansısa bir gözəgörünməz mərkəzdən başlayıb. Bu mərkəz, əlbəttə, onun beyin qırışlarının arasında yerləşməyib, bütün yaranışın ritmini tuta bilən, ona görə də bu cür etibarlı, xarab olmayacaq, məhv edilməyəcək, elə yaranışın özü kimi möhkəm, müstəqil, nizamsız, məqsədsiz bir mərkəzdir. Sənət, həyatın necə dəyərli olduğundan başqa heç nə öyrətmir. Böyük əsərlər onun yaradıcısı kimi sirdən agah olan bir ovuc adamdan savayı, hamıya qaranlıq qalır. Onda olan xəbər, ismarıc öz dəyərinə görə ikinci yerdədir, əsas – onun əbədiləşdirmək bacarığıdır. Buna görə də bircə nəfər başa düşən oxucunun olması onun üçün yetərilidir.

Mənim inqilabçı olduğumu söyləyirdilər. Əgər, doğrudan da, belədirsə, onda bu, iradəmin əksinə baş verib. Mən dünyanın quruluşunun əleyhinə çıxmıram. Özüm haqqında Blez Sandrarın sözləri ilə deyə bilərəm: “Mən inqilabiləşdirirəm”. Bu, heç də inqilabçı olmaq deyil. Mən müsbət və mənfini ayıran arakəsmənin hər bir üzündə yaşaya bilərdim. Ümumiyyətlə, sanıram ki, bu bölünmələrin fövqünə qalxmışam və gözəl ifadə olunmuş, amma etika kateqoriyalarından uzaq yazılarımla bu iki başlanğıcın hansısa harmoniyasını yaradıram. Hesab edirəm, sənət meydanından və onun təsir dairəsindən uzaq durmaq lazımdır. Sənət – sadəcə olaraq, yaşamaq vasitələrindən biridir, həyat isə ondan daha səxavətlidir. Sənət həyatın özündən üstün ola bilməz. O ancaq yol göstərə bilər, bunu isə nəinki tamaşaçılar, hətta sənətkarın özü də anlamır. Məqsədə çevriləndə sənət özünə xəyanət edir. Sənətkarlar isə, adətən, həyata qalib gəlməyə çalışmaqla ona xəyanət edirlər. Onlar yumurta kimi bütöv olmalı bir şeyi iki hissəyə bölürlər. Mən tam əminəm ki, nə vaxtsa incəsənət yoxa çıxacaq. Sənətkar qalacaq, həyat isə “incəsənət sahəsi” deyil, incəsənətin özü olacaq, sənətə aid olan hər şeyi qəti və birdəfəlik dəyişəcək.

Düzünü desək, biz hələ yaşamağa başlamamışıq. Biz artıq heyvan deyilik, ancaq hələ insan da olmamışıq. İncəsənət yaranandan hər bir dahi sənətkar bunu dəfələrlə deyib, ancaq başa düşən az olub. İncəsənət öz həqiqi mahiyyətini tapan kimi itəcək. Axı o, sadəcə əvəzetmədir, birbaşa ifadə edə bilmədiyimizi çatdırmağa yardımçı olan rəmzi dildir. Amma bunun həyata keçməsi üçün insan, sözün əsl mənasında, inanclı olmalıdır: dindar yox, əsl inam daşıyıcısı, tanrı olmalıdır. Bu, əvvəl-axır mütləq baş verəcək. Əsas yola çıxaran cığırlardan ən mühümü, düzgün istiqamətə aparanı və yolçunu digərlərindən daha çox mükafatlandıran incəsənətdir. Öz qismətini anlamış sənətkar elə bu səbəbdən daha sənətkar olmur. Hər şey şimşək kimi gözqamaşdıran yeni, “bugünkü həyatda incəsənət də daxil olmaqla, heç nə çiçəklənməyə qadir deyil” düşüncəsinə aparıb çıxarmalıdır.

Kimsə bütün bu düşüncələri uydurma adlandıra bilər, amma mən indi, həqiqətən, tam əmin olduğum şeylərdən danışıram. Əlbəttə ki, məsələnin həqiqiliyi ilə bizim onu necə başa düşməyimiz, hətta öz vəziyyətimiz arasında qaçılmaz bir uçurum var; amma bir başqasının məsələni necə qavraması ilə həqiqi durum arasında açıq-aşkar fərq olduğunu da yadda saxlamaq lazımdır. Subyektiv və obyektivlik arasında əhəmiyyətli fərqlər isə mövcud deyil. Hər şey xəyali və kifayət qədər gözəgörünməzdir. Bütün hallar, o cümlədən insanın özü haqqında təsəvvürləri dəyişkən və qeyri-sabit işarə yığınından başqa bir şey deyil. Tutub saxlanıla bilən qəti dəlillər yoxdur. Hətta mən kitabda qəsdən təhriflərə və deformasiyalara yol versəm belə, son məqamda alacağım nəticə əks haldakı həqiqətdən o qədər də uzaq olmayacaq. Yalan danışdığını gizlətmədən də kifayət qədər səmimi olmaq mümkündür. Yalan, uydurma – həyatın canına hopub. Ruhun dəhşətli sarsıntıları həqiqəti yerindən oynada bilməyəcək.

Hər hansı peşəkar bir üsuldan istifadə edib müəyyən effektə nail olmağım heç də hoqqabazlıq demək deyil, o, həyatın mənə bəxş etdiyi xaotik, sirli, əlçatmaz təcrübəsini qeyd edən seysmoqrafımın titrəyişlərini dəqiq ötürür və kitab yazdığım zaman mən bu təcrübəni yenidən – bir az başqa cür, bəlkə də, daha qarma-qarışıq, daha sirli, daha anlaşılmaz halda yaşayıram. Mübahisəsiz faktlar qatı adlanan və həmişə yenilənən çıxış nöqtəsi mənim daxilimdə özünə möhkəm yer eləyib, nə qədər çalışsam da, ondan canımı qurtara, başqa bir şeyə çevirə, başqa adla kiməsə sırıya bilmərəm. Amma bunlara baxmayaraq, dünyanın görkəmi dəyişdiyi kimi, hər an, hər nəfəs alıb-verdikcə, o da dəyişir. Bu isə o deməkdir ki, dünyanı təsvir etmək üçün ikiqat görüntü yaratmalısan, – sən hərəkəti dayandırıb, həm də onun fasiləsizliyini verməlisən. Bax həmin vaxt bu ikiqat fənd uydurma bir təəssürat yaradır. İncəsənətin mahiyyəti elə bu yalanlarda, metaforik maskalar yaratmağında deyilmi? Sən axının ortasında lövbər atıb, yalançı niqabı taxmağa razılaşırsan ki, həqiqəti izah edəsən.

Tez-tez fikirləşirdim ki, bir kitab yazıb bir neçə səhifənin və ya hətta bircə səhifənin necə yaranmasının şərhini verim.

Yəqin, çox qalın bir kitab yaza bilərdim, orada əsərlərimdən seçilmiş istənilən bir səhifənin izahı verilərdi. Məsələn, izah olunardı ki, mən bu səhifəni necə nəzərdə tutmuşam, sonra o, necə ərsəyə gəlib, necə dəyişib, hansı əziyyətlərin hesabına baş tutub, ideyanın beyinə gəlməsindən ətə-qana dolmasına kimi nə qədər vaxt keçib, bu yeri yazan vaxt beynimdə hansı fikirlər qaynayıb, onda həftənin neçənci günü idi, özümü necə hiss edirdim, əsəblərim hansı vəziyyətdəydi, yazmağa imkan vermirdilər və ya özüm bu işi yarımçıq dayandırdım, qələm altından hansı leksik formullar çıxmaq istəyirdi, pozub yenidən necə yazırdım, nədə ilişib- qalırdım, dəyişərək yenidən haradan başlayırdım, sonra əməliyyatın uğursuz keçdiyini gizlətməyə çalışan cərrah kimi axırıncı tikişləri qoyurdum və qərara gəlirdim ki, bu səhifəyə bir də qayıdacağam, amma heç vaxt qayıtmırdım, qayıtsam da, artıq onun üstündən bir neçə başqa kitab yazdığım, yaddaşımdan tamam yox olmuş, amma birdən yenidən zühur etmiş həmin o impulsa dönürdüm.

Bəlkə, bir neçə səhifə haqqında da danışmaq, onları bir-biri ilə müqayisə etmək olardı. Soyuqqanlı tənqidçi üçün o, nəyinsə təcəssümü ola bilərdi, amma mən onları, həmin o analitik tənqidçiləri çaşdırardım, onlara göstərərdim ki, ilk baxışdan rahat yazılmış kimi görünən bir səhifə, əslində, tam gərginliyin nəticəsində alınıb, amma digəri - labirint kimi anlaşılmaz olan, çətin oxunan isə – torpaqdan qaynayan bulaq kimi axıb və mən həmin səhifəni elə bil səmt küləyinin köməyi ilə yazmışam. Yaxud bax bu səhifəni hələ yataqda ikən necə düşündüyümü, əynimi geyinərkən necə dəyişdiyimi, sonra masanın arxasına oturub yenidən necə işlədiyimi yazardım. Ya da qeyd dəftərçəmi göstərərdim, hamı görsün ki, isti, canlı, insani sözlər onlara yad olan ən süni stimullardan necə yaranır. Hansısa bir kitabı oxuyanda gözümə sataşan ifadələri göstərərdim, yazardım, bax bu hissələr mənim təxəyyülümü canlandırıb, amma kim izah edə bilər ki, bu necə baş verir, bu iş necə görülür?

Əsər haqqında, hətta ən yaxşı, ən ağıllı, inandırmağı bacaran, müəllifə qarşı xeyirxah, xoş münasibət bəsləyən, – düzdür, bu, demək olar, mümkün deyil, – tənqidçilər nə desə də, əgər əsərin yaranmasının əsl prosesi, mexanizmi sənə tanışdırsa, onların fikirləri sənin üçün boş şeydir. Yazdıqlarım sözbəsöz olmasa da, hər halda, aydın və dəqiq yadımdadır; mənim kitablarım – kabinetdə oturub qələm və cədvəllərlə yox, həftələrlə, hər bir hava şəraitində, fiziki cəhətdən hər santimetrini sürünə-sürünə öyrəndiyim, geodezist kimi müayinə etdiyim sahədir. Qısa desəm, bu iş indi də ilk günlərdə olduğu kimi mənim üçün adidir, bəlkə, lap vərdiş etdiyimdən də artıq. Kitabın finalını isə fiziki bir hərəkət kimi anlayıram: duruşu dəyişmək lazımdı. Kitab minlərlə başqa cür sonluqla da bitə bilərdi. Onun heç bir hissəsi tamamilə sona çatdırılmamışdı və hər hansı bir yerindən başlayıb davamını yaza bilərdim; yeni kanallar və tunellər qazardım, yeni evlər, körpülər tikərdim, ora yeni sakinlər yerləşdirərdim, fauna və flora aləmini dəyişərdim, özü də bütün bunlar əsərdə toxunduğum faktlara əvvəlkilərdən daha çox uyğun gələ bilərdi. Əslinə qalsa, mənim yazılarımın əvvəli və sonu olmur. Həyat onu anladığın istənilən məqamdan başlaya bilər; kitab da onun kimi. Ancaq hər bir başlanğıc – istər kitab olsun, səhifə, abzas, ifadə, yaxud cümlə – özü ilə yeni yaranmış həyati əlaqəni təcəssüm etdirir və hadisələrin həyatilik, fasiləsizlik, zamansızlıq və dəyişməzliyinə mən hər dəfə yenidən baş vururam. Hər bir söz, hər sətir mənim varlığımla bağlıdır – istər əməl, hadisə, fakt, hansısa fikir və ya hiss, istək, qaçış, həsrət, arzu, xəyal, qəribəlik, istərsə də, ümumiyyətlə, bütün bitməmiş, düşünülməmiş, beynimdə ilişib-qalmış, yarısökük hörümçək toru kimi onu bürüyən şeylər olsun. Əslində, dumanlı, sezilməz heç nə olmur – hətta belə “heç nə”lər də bölünməz və möhkəmdirlər. Özüm isə hörümçək kimiyəm – hey toxuyuram, hörürəm, öz qismətimə sadiqəm və anlayıram ki, bu hörümçək toru mənim özümdən toxunur, ona görə də heç vaxt mənə tələ qurmayacaq və heç vaxt sona yetməyəcək.

Əvvəllər Dostoyevski ilə rəqib olmaq istəyirdim. Ümid edirdim ki, dünyaya qəlbin çılğın və sirli çırpıntılarını göstərəcəyəm, dünya da heyrətə gəlib mat qalacaq. Amma tezliklə anladım ki, biz Dostoyevskinin təsvir elədiyi nöqtəni artıq keçmişik, o mənada ki, ruhi aşınma bizi bir az da irəli aparıb. Bizim üçün ruh məfhumunun özü yoxa çıxıb, daha doğrusu, o, indi hansısa kimyəvi cəhətdən dəyişilmiş qorxulu bir görkəm alıb. Bizim ancaq məğlub olmuş və hissələrə bölünmüş qəlbin kristal elementlərindən xəbərimiz var. Bu halı müasir rəssamlar yazıçılardan daha açıq- saçıq təsvir edirlər: Pikasso dediklərimin sübutu üçün əla nümunədir. Elə buna görə mənim üçün roman yazmaq İngiltərə, Fransa və Amerikadakı müxtəlif ədəbi cərəyanlara qoşulmaq qədər mümkünsüz idi, çünki onların hamısı dalana aparırdı. Etiraf edirəm ki, həyatın dağınıq, parçalanmış elementlərini müşahidə edəndə, – ruhun həyatından danışıram, mədəniyyətin yox, – öz parçalanmış, məhv edilmiş “mən”imdən eyni insafsızlıqla istifadə edərək, onları bildiyim şəklə salmağa məcbur oldum.

Bədii formalarda həyata keçirilmiş anarxiyaya qarşı heç vaxt düşmənçilik, narahatlıq hissi keçirməmişəm, əksinə, vaxtı ötmüş normaların yoxa çıxmasına həmişə sevinmişəm. Dağıdıcılığı ilə yadda qalan bir dövrdə yoxa çıxmağı ləyaqət, hətta məcburi mənəviyyat kimi təsəvvür edirəm. Heç vaxt heç nəyi qoruyub saxlamaq, süni surətdə həyata qaytarmaq və ya divarlar arxasında mühafizə eləmək arzusunda olmamışam, əksinə, cavan vaxtlarımdan bu fikirdəyəm ki, dağılma da çiçəklənmə kimi həyatın yaradıcı nöqteyi-nəzərdən çox cəlbedici və ecazkar bir nümayişidir.

Yəqin, onu da boynuma almalıyam ki, yazıçılıq məni həmişə özünə çəkib, çünki bu, mənim üçün yeganə meydan idi və gücümü sınamağa dəyərdi. Mən azadlığa aparan bütün yolları artıq sınamışdım. Gerçəklik adlanan dünyada uğursuzluğa ona uyğunlaşa bilməmək səbəbindən yox, özxoşuma düçar olmuşdum. Yazıçılıq mənim üçün “aradan çıxmaq”, başqa cür desək, gündəlik gerçəklikdən gizlənmək demək deyildi; əksinə, qaynayan, çağlayan bulaqlara çatmaq ümidiylə bu çirkli gölməçəyə daha dərindən baş vurmaq deməkdi. Keçdiyim yola boylanarkən özümü hər bir işə yarayan, istənilən tapşırığın öhdəsindən gələ bilən birisi kimi görürəm.

Üzdə olan yeknəsəqlik məni ümidsizləşdirdi. Mən elə bir səltənət istəyirdim ki, orada eyni vaxtda həm ağa, həm də qul olum, bunu isə mənə ancaq incəsənət verə bilərdi. Heç bir istedada malik olmayan, heç nə bacarmayan, heç nəyə yaramayan, başladığı işin əzəmətini anlayıb qorxusundan, az qala, dili tutulmuş bir naşı kimi bu dünyaya baş vurdum.

Kağız üzərində ən gizli qatlarımdan dartıb çıxardığım həqiqi sözlər peyda olana qədər kərpicləri bir-birinin üstünə qalaqlamağa, milyonlarla sözü təngə gətirməyə məcbur oldum. Ütülü danışmağı bacarırdım və bu, mənə mane olurdu; maariflənmiş adama məxsus bütün qüsurlar məndə vardı.

Aldığım təhsili unudub özünəməxsus yeni bir tərzdə düşünməyi, hiss etməyi, tamam başqa cür görməyi öyrənməliydim, bundan çətin isə dünyada heç nə yoxdur.

Ola bilsin, üzüb geri çıxa bilməyəcəyimi görə-görə axına atılmalıydım. Çox vaxt sənətkarlar bu axına əvvəlcədən hazırlaşdıqları xilasedici vasitə ilə atılırlar və bu da, adətən, onları məhv edir. Təcrübədən imtina edən heç kəs gerçəklik okeanında səyahət edə bilməz. Əgər həyatda nəsə yaxşılığa doğru dəyişirsə, bu, uyğunlaşmağa görə deyil, hansısa məqsədin arxasınca gedə bilmək bacarığı sayəsindədir.

“Cəsarət nəticəsiz qalmır”, – Rene Krevel deyib və mən bu hikməti ömürlük yadımda saxlamışam. Kainatın bərqərar olduğu məntiq cəsarətlə və ya ən etibarsız dayağa əsaslanan yaradıcılıqla müəyyənləşir. Əvvəl bu cəsarəti iradəli bir hökmlə eyniləşdirirlər, amma zaman ötür və onun yerində avtomatik proses qalır, vaxtı gələndə onu da kəsmək, dayandırmaq lazımdır ki, biliklə, bacarıqla, vərdişlə və ya inamla heç bir əlaqəsi olmayan yeni əminlik yaransın. Cəsarət – səni başdan-ayağa sirr olan sənətkarlıqla bağlayır, heç kim bu əlaqəni sözlə ifadə edə bilmir, amma o, mövcuddur və sənin yazdığın hər sözdən boylanır.

1941

Tərcümə: Ziya Fazil