Markes özü və yaradıcılığı haqqında

Sual: Siz nə üçün yazırsınız?

Cavab: Mən yazmağa başlayanda, yalnız bir məqsəd güdürdüm: dostlarımdan birinə sübut eləmək istəyirdim ki, bizim nəsildən də yazıçı çıxa  bilər. O vaxt mənim 17 yaşım vardı.

Sual: Bunu siz təkcə dostunuza deyil, bütün dünyaya sübut etdikdən sonra bir yazıçı kimi özünüz haqqında nə düşünürsünüz?

Cavab: Düşünürəm ki, ölsəydim daha yaxşı idi. Məşhur yazıçıları olmayan bir qitədə doğulmuş və həmişə şöhrətdən uzaq qaçan mənim kimi bir adama düşdüyüm vəziyyətdən ağır cəza düşünüb tapmaq çətindir. Hamı məni əyləncələrə göndərmək istəyir, mənimsə televiziya verilişlərindən, konqreslərdən, kütləvi mühazirələrdən zəhləm gedir. Mən öz oxucularımdan on min kilometrlərlə uzaqda, dörd divar arasında gizlənməyə çalışsam da, yenə məni rahat buraxmırlar – gördüyünüz kimi evim əsl bazara oxşayır. Bu, son on beş gündə verdiyim dördüncü müsahibədir.

Sual: Bəs onda nə üçün mənimlə söhbət edirsiniz?

Cavab: Birincisi, ona görə ki, uzun illər jurnalist işləmişəm, elə indi də özümü jurnalist sayıram, həmkarıma rədd cavabı verməyə üzüm gəlmir. İkincisi, bu ardı-arası kəsilməyən müsahibələrə son qoymağın yaxşı bir yolu var: qısa bir vaxtda nə qədər çox müsahibə versəm, dünyanın zəhləsini bir o qədər tez tökərəm və bir mövzu kimi tükənmiş olaram.

Sual: Siz həmişə ədəbiyyat və jurnalistika ilə eyni vaxtda məşğul olmusunuz?

Cavab: Bəli. Bir yazıçı kimi informasiyanı həmişə jurnalistikadan almışam. Jurnalistika mənə gerçəkliklə daimi əlaqə saxlamağa imkan yaradır.

Sual: Bir jurnalist kimi siz «El Espektador» qəzetində fəaliyyətə başlamışdınız?

Cavab: Bəli. Lakin qəzet bağlanandan sonra iş tapmaq ümidi ilə Parisə uçdum. Məni adaxlım Mersedes yola salırdı. Ondan ayrılanda dedim ki, ürəyini sıxma, bir həftədən sonra qayıdaram, toyumuzu edərik, lakin biz bir də yeddi ildən sonra görüşə bildik.

Sual: Elə niyə?

Cavab: Parisdə bütün ümidlərim boşa çıxdı. Bir müddət işsiz qaldım. Axırda Latın Amerikasına qayıtmalı oldum, lakin evə gəlməyə üzüm yox idi, ona görə Venesuelaya yollandım. Bir müddət orda qalıb işlədim. Kuba inqilabının qələbəsi xəbərini alandan bir həftə sonra artıq Havanada idim. «Prens Latin» Agentliyinin yaradıcılarından biri də mənəm.

Sual: İndi jurnalistikayla məşğul olursunuzmu?

Cavab: Şübhəsiz. Mən ömrüm boyu əla reportyor olmağı arzulamışam. Lakin əvvəllər belə bir imkanım yox idi. Ancaq bir yazıçı kimi məşhurlaşdıqdan sonra maddi cəhətdən tam müstəqillik əldə elədim. İndi mən istədiyim mövzularda yazıram və qəzetlər mənim reportajlarımı məmnuniyyətlə dərc edirlər. Bu, olduqca çətin və təhlükəli işdir. Reportyor həyatla çarpışmalarda inkişaf edib böyüyür. Əsl müəllim həyatdır, qalan müəllimlər onun yanında heç nədir.

Sual: Jurnalistika və kino ədəbiyyatla sıx ünsiyyətdə olan sahələrdir, sizin hər iki sahədə böyük təcrübəniz var. Deyilənə görə, jurnalistika yazıçının dilini kasadlaşdırır, məhdudlaşdırır, kinonun isə tələb etdiyi qurbanlar gec-tez yazıçının yaradıcılıq qabiliyyətini büsbütün məhv edir.

Cavab: Birinci fikirlə qəti razı deyiləm. Kinoya gəlincə, unutmaq olmaz ki, burda söhbət yüzlərlə adamın iştirak etdiyi yaradıcılıq prosesindən gedir. Təcrübə göstərir ki, kinoda yazıçı nəhəng bir çarxın dişciyindən başqa bir şey deyil və bunu da qanunauyğun hal kimi qəbul etmək lazımdır.

Sual: Sizin yaradıcılığınızın  ilkin dövrü  ilə bağlı dəfələrlə Folknerin adı çəkilib. «Yüz ilin tənhalığı» əsəri sanki bu fikrin yanlışlığını sübuta yetirmək məqsədilə yazılıb. Hər səhifədə, oxucuya Folkneri xatırlada biləcək bütün izləri itirmək cəhdi duyulur.

Cavab: Doğrudan da, əvvəllər Folknerin mənə təsirindən çox yazırdılar. Hətta arada özüm də inanmağa başlamışdım. Əslində isə, Folkneri təsadüfən oxumağa başlayanda ilk əsərimi artıq yazmışdım. Bununla belə, tənqidçilərin qeyd etdikləri təsirin nədən ibarət olduğunu bilmək istədim, lakin öz əsərlərimdə tapa bilmədiyim cavabı bir neçə ildən sonra Amerikanın cənub ştatlarına səyahətim  vaxtı aşkara çıxardım. Tozlu yollar, günəşin yandırıb-yaxdığı miskin kəndlər, ümidsiz yaşayan insanlar mənə çox tanış gəldi. Amma onu da deyim ki, doğulduğum şəhərciyin böyük bir hissəsini Şimali Amerikanın banan şirkəti tikib. Mənim Folknerlə oxşarlığım bəlkə elə burdan doğur?

Sual: Folknerin təsiri haqqındakı söhbətlər, görünür, xoşunuza gəlmir?

Cavab: Xoşuma gəlməyən başqa şeydir. Əslində, bu söhbəti mən tərif kimi qəbul etməliyəm, çünki Folkner bütün zamanların ən böyük roman ustadlarından biridir. Məni başqa şey düşündürür: görəsən, tənqidçilər bu təsiri necə müəyyən edirlər? Axı həqiqətdə öz işini bilən yazıçı, aydındır ki, heç kəsə bənzəməməyə çalışar, öz sevimli müəlliflərini nəinki təqlid eləməz, əksin,ə onlardan bacardıqca uzaq qaçar.

Sual: Bəs sizin sevdiyiniz yazıçılar varmı?

Cavab: Sevimli yazıçılarım yoxdur, bəyəndiyim kitablar var. Özü də bu sevgi daimi deyil, zamanla dəyişir – bu gün sevdiyim əsəri ola bilər ki, sabah bəyənməyim. Hazırda mən Sofoklun «Çar Edip», Daniel Defonun «Vəba ilinin gündəliyi», Berrouzun «Tarzan meymunlar arasında» və s. əsərləri qeyd edərdim. Onu da deyim ki, neçə ildir Folkneri oxuya bilmirəm, ümumiyyətlə, romanlar məni tamam bezdirib. Son illər məni yalnız dəniz səyahətlərinin xronikaları maraqlandırır.

Sual: Heminqueyə münasibətiniz?

Cavab: Bunu məndən niyə soruşursunuz?

Sual: Çünki Markesin dağ kimi kükrəyən, aşıb-daşan parlaq sətirləri ilə Heminqueyin quru, xəsis, lakin küll halında effekt doğuran sətirləri arasında çox böyük ziddiyyətlər var. Əks qütblərin bir-birinə münasibəti isə həmişə maraqlıdır.

Cavab: Onda gərək Heminqueylə Folkneri müqayisə edəydiniz, bu, daha məqsədəuyğun olardı. Çünki onlar eyni ölkənin vətəndaşı idilər, eyni vaxtda yazıb-yaradırdılar. Çoxlarının şüurunda bu iki yazıçı bir-birinə zidd deyil, əksinə, bir-birini çox gözəl tamamlayırlar. Bununla belə, deyə bilərəm ki, mən Heminqueyi kamil roman ustası saymıram, onun romanları çox zəifdir,  lakin hekayələri gözəldir. Buna baxmayaraq, mən onu peşəkar yazıçıların ən böyük ustadı hesab edirəm. Onun əsərlərində bütün yazıçı fəndləri açıq-aşkar gözə çarpır. Ondan öyrənmək asandır.

Sual: «Yüz ilin tənhalığı» romanı tənqidçilər qarşısında bir sıra ciddi problemlər qoyub. Lakin onlar bu problemləri düzgün həll etməkdə çox vaxt çətinlik çəkirlər. Əgər müəlliflər onlara kömək etsəydi, tənqidçilərin işi xeyli asanlaşardı. Siz tənqidçilərlə bir yerdə əsərinizi müzakirə etməyə razı olardınızmı?

Cavab: Əlbəttə yox. Tənqidçilər ciddi adamlardır, məni isə son illər ciddi adamlar qətiyyən özlərinə cəlb etmirlər. Tənqidçilərə kömək əlini uzatmaqdansa, onların qaranlıqda dolaşmasına tamaşa eləmək mənim üçün daha maraqlıdır. Əksinə, yeri düşəndə özüm onlara tələ qururam. Əgər tənqidçilər özləri bu tələyə can atmasaydılar, qurduğum tələlərin heç bir ziyanı olmazdı. Görünür, əsərin dərinliyinə varmaq, mahiyyətini dərk etməkdən xeyli asandır. Tənqidçilərin çoxu Amaranta Buendia obrazını düzgün yoza bilmədiklərindən onu lazımsız saymışdılar. Bu obrazı yalnız bir adam – Ernest Folkeninq yüksək professional səviyyədə təhlil edə bilmişdir. «Yüz ilin tənhalığı» romanı nəşr olunduqdan sonra mən özüm orda 42 ziddiyyəti aşkara çıxardım, lakin tənqidçilərdən heç kim bunları görə bilmədi. Bax, məni narahat edən budur. Əsərin italyan tərcüməçisinin mənə göstərdiyi altı ciddi qüsur da hamının nəzərindən yayınmışdı. Əlbəttə, hər bir yaxşı roman həmişə sehrdir, onu açıb göstərmək hər adama nəsib olmur, bu çətin və məsuliyyətli işi tənqidçilər könüllü olaraq öz öhdələrinə götürürlər, onları buna məcbur edən yoxdur.

Sual: «Yüz ilin tənhalığı» romanı üzərində işə başlayarkən siz bir yazıçı kimi artıq formalaşmışdınız.

Cavab: Əslində, bu, mənim ilk kitabım olmalı idi. Mən onu on səkkiz yaşında başlamışdım. Lakin tezliklə başa düşdüm ki, belə bir əsəri yazmaq üçün lazımi təcrübəm, texnikam, iş vərdişim yoxdur. Mən hələ də Latın Amerikası ədəbiyyatının ənənələri ilə buxovlanmış halda idim. Bu ədəbiyyata xas olan akademizm, ritorika və sözçülükdən yaxa qurtarmaq üçün ilk növbədə sadə yazmağı öyrənmək lazım idi. Mən bu istəyə yalnız beşinci cəhddə nail ola bildim. Bəzi tənqidçilər «Yüz ilin tənhalığı» romanını oxuduqdan sonra Rableni xatırlayıblar. Lakin əsərdəki hadisələrin mübaliğəsi, nağıl ünsürləri heç də Rabledən yox, Latın Amerikasının gündəlik həyatından irəli gəlir. Mən gündəlik həyatı gerçəklik və əfsanələrdən yoğrulmuş bir qitədə yaşayıram. Mənim personajlarım uydurma deyil, fantastik gerçəklikdən doğmuş obrazlardır.

Sual: Bu sual ədəbiyyatın ən mühüm problemlərindən birinə, bəlkə də birincisinə aiddir: Siz bir yazıçı kimi asılı olduğunuzu hiss edirsinizmi?

Cavab: Aramızda söhbətin üstüörtülü getməməsi üçün gəlin lap axırdan başlayaq. Mən inanıram ki, gec-tez bütün dünya sosializm yoluna qədəm qoyacaq. Bu nə qədər tez baş versə, bəşəriyyət üçün bir o qədər yaxşıdır. Mən həmçinin əminəm ki, bu qarşısıalınmaz prosesi ləngidən amillərdən biri də aşağı səviyyəli ədəbiyyat ola bilər. «İctimai roman» adı altında təqdim olunan əsərlərə mənim soyuq münasibətim həmin əsərlərin birtərəfli, fraqmental olması, bir sözlə, oxucunun dünya və həyatı məhdud qavramağa məhkum edilməsi ilə bağlıdır. Bu cür romanların Latın Amerikası ölkələrində uğur qazana bilməməsinin səbəbləri bizə deməyə imkan verir ki, Latın Amerikası oxucuları bu əsərlərin məhdudluğunu başa düşür, lakin onu sözlə ifadə etməyə çətinlik çəkirlər. Nəticədə paradoksal vəziyyət yaranır: xalqlarımızın siyasi və ictimai həyatının dəhşətli faciəsini namusla qələmə alan və yalnız bununla kifayətlənən yazıçıları heç kəs oxumur. Bir dəfə Sartr demişdi ki, işğal dövrünü fransızların yadına salmaq üçün ictimai parkda alman hərbi musiqisi konsertini təşkil etmək kifayətdir. Mənə elə gəlir ki, bu bizə də aid edilə bilər. Mənim fikrimcə, Latın Amerikası oxucusunun onların faciəli həyatını təsvir edən əsərlərə elə bir ehtiyacı yoxdur, onlar bunu gündəlik həyatlarında və bəlkə yazıçının özündən də dərin və yaxşı görürlər. Ona görə biz yazıçılar yalnız xeyirxah məqsədlər güdən əsərlər deyil, həm də yüksək səviyyəli əsərlər yaratmağa çalışmalıyıq. Ümumiyyətlə, mən əminəm ki, yazıçının inqilabi borcu – yaxşı yazmaqdır.

Sual: Bu mənada siz ideal romanı necə təsəvvür edirsiniz?

Cavab: Gerçəkliyi astar üzünə çevirə bilən və bu astarın necə olduğunu göstərən roman, fikrimcə, ideala yaxındır.

Sual: «Gerçəklik» deyəndə nəyi nəzərdə tutursunuz?

Cavab: Mənə bir şey aydındır ki, gerçəklik tomatın qiyməti ilə bitmir. Latın Amerikasının gündəlik həyatı gerçəkliyin çox geniş anlayış olduğunu nümayiş etdirir. 1894-cü ildə Amazoniyaya səyahət etmiş F.V. Ap de Qreff müxtəlif möcüzələrdən savayı qaynar çaya, başdan-ayağa kəpənəklərlə örtülmüş iyirmi metrlik anakondaya rast gəlmişdi. Argentinanın cənubunda yerləşən Komodoro Rivadavia kəndində qasırğa səyyar sirki havaya qaldırmış və ertəsi gün balıqçılar torlarından balıq əvəzinə şirlərin, zürafələrin və fillərin cəsədlərini çıxarmışdılar. Bir neçə ay əvvəl səhər saat səkkizdə qapımız döyüldü, açıb gördük ki, işıqçıdır, dedi «Ütünün naqilini düzəltməyə gəlmişəm». Amma tez də başa düşdü ki, qapıları səhv salıb. Və üzr istəyib getdi.  Bir neçə saatdan sonra arvadım paltar ütüləmək fikrinə düşdü, amma ütünü cərəyana taxan kimi naqil yandı. Bu cür hadisələrdən çox danışmaq olar. Gerçəklik sirlərlə doludur.

Sual: Siz yazacağınız əsəri qabaqcadan xəyalınızda canlandıra bilirsinizmi?  Xəyal və gerçəklik yaradıcılığınızda nə kimi rol oynayır, onlardan necə istifadə edirsiniz?

Cavab: Mənim yaratdığım bütün əsərlərin özülündə ən sadə obrazlar durur. «Tökülmüş yarpaqlar» əsərinin mürəkkəb fabulu öz uşaqlığımın ani bir xatirəsindən doğmuşdu: bapbalaca bir uşaq iri, çox iri bir otağın küncündə qoyulmuş stulda əyləşib… «Polkovnikə məktub yoxdur» povestində gözümün qabağına gətirdiyim ilk adama bir neçə il ondan əvvəl balıq bazarında rast gəlmişdim – o həsrətlə limandakı gəmilərə baxırdı. Bir neçə ildən sonra Parisdə doğma yerlərin həsrətini çəkərkən həmin adam yadıma düşdü və onun o vaxtlar nələr düşündüyünü aydınca başa düşdüm. Uzun illər «Yüz ilin tənhalığı» əsərindən bircə onu bilirdim ki, bir qoca, uşağı sirkdə göstərilən buz parçasına baxmağa aparır. Bu cür ilkin obrazlar mənim üçün çox vacibdir, qalanı… qalanı it əzabıdır.

Sual: Hamı sizi dəmir intizama malik bir yazıçı kimi tanıyır. Hətta deyilənə görə, bank əməkdaşının iş rejimi ilə çalışırsınız?

Cavab: Elədir. Mən hər gün səkkiz saat işləyirəm. Bir şərtlə ki, işlədiyim otaq isti olsun. Əvvəllər yazdığım vaxt ərzində qırx ədədə qədər siqaret çəkir, axşamlar isə bu zəhəri bədənimdən çıxartmaqla məşğul olurdum. Altı ildir, siqareti atmışam və buna hədsiz sevinirəm. Həkimlərin dediyinə görə, bu cür iş rejimi  məni öldürə bilərdi. Deyəsən, onlar haqlı idilər, ötən il mədəmdə qanaxma oldu, məni Kubada sağaldıb ayaq üstə qoydular. Mən həmişə iş kombinezonunda yazıram, belə həm rahatdır, həm də yazıda ilişəndə makinanın arxasından qalxıb qapıları çox sevdiyim rənglərlə boyayıram, ya da qapıların dəstək və cəftələri ilə əlləşirəm.

Sual: Hər gün nə qədər yazırsınız?

Cavab: Əgər hekayə yazıramsa, gündə bir sətirlə kifayətlənirəm, roman yazıramsa, düz bir səhifə irəliləməyə çalışıram. Yazı prosesində sürət də artır, ən çətini başlamaqdı. Elə buna görə roman yazmağı xoşlayıram. Çünki romanı bircə dəfə başlayırsan. Hər yeni hekayəni başlamaq bütöv bir romanı başlamaq qədər çətindir. Mən «Yüz ilin tənhalığı» romanını on səkkiz aya yazdım. Bu vaxt ərzində gecə və gündüz bir an belə başqa şeylər haqda düşünə bilmirdim. Mən hər hansı bir əsəri yazmağa başlayanda evdəkilərlə, dost-tanışlarımla yalnız bu barədə söhbət edirəm, əsəri hiss-hissə onlara danışıram, amma əlyazmamdan bircə sətir belə oxumağa icazə vermirəm, qorxuram işim nəhs gələr.

Sual: Siz artıq dünya şöhrəti qazanmısınız. Bu şöhrətdən necə istifadə edirsiniz?

Cavab: (Gülür). Mən onu siyasətə xərcləyirəm.

Sual: Deməli, siz özünüzü həm də siyasətçi sayırsınız?

Cavab: Sizə necə deyim…

Sual: Siz prezident seçkilərində Kolumbiyanın sol qüvvələrinin namizədi kimi çıxış etmək təklifindən boyun qaçırdınız.

Cavab: Mən məhz siyasətçi olduğum üçün bu təklifdən imtina etdim (gülür). Düzünə qalsa, siyasi fəaliyyət üçün mənim elə bir istedadım və hazırlığım yoxdur. Mən jurnalist və yazıçıyam. Mən öz bacarığımı Latın Amerikasının inqilab işinə sərf etmək istəyirəm.

Sual: Şöhrətə necə baxırsınız?

Cavab: Şöhrət cıdır atı kimi bir şeydir. Ya səni belinə alıb hara gəldi aparacaq, ya sən onu ram edəcəksən. Əgər şöhrətin ipini boş buraxsan, səni aparıb dəbə mindirəcək və sən əvvəl-axır dəbdən düşməli olacaqsan. Onda vay halına...

Sual: Ən çox nə ilə fəxr edirsiniz?

Cavab: Bu yaxınlarda həmin sualı anama da vermişdilər. Hamı gözləyirdi ki, anam dünya şöhrəti qazanmış oğlu Qabrielin adını çəkəcək, o isə gözlənilmədən demişdi: «Mən bu dünyada ən çox, rahibə olmuş qızımla fəxr edirəm».

Mən özüm də əsərlərimlə deyil, iki oğlumla, iki arxamla öyünürəm. Fəxr edirəm ki, bu ikiüzlü zəmanədə onlar namuslu, xeyirxah adamlar kimi böyüyüblər. Böyük oğlumun on səkkiz yaşı var. O, Harvard Universitetində genetikanı, Massaçusets institutunda isə riyaziyyatı öyrənir. Kiçiyi on altı yaşındadır. O, səhər ertə anadan olmuşdu, axşam isə artıq fleyta çalır və şəkil çəkirdi (gülür). Mən uşaqlarım üçün çox həyəcan keçirirəm, onlar istədikləri vaxt istədikləri yerə gedə bilərlər, amma bir şərtlə ki, harada olduqlarını bilim. Bu riyakar dünyada onları namuslu adam kimi böyüdə bilmişəm və bununla fəxr edirəm.

Tərcümə edən: Natiq Səfərov